فضلیت پیشه کنید، از رذیلت بپرهیزید

 پیش‌فرضی اخلاقی و پیرنگ درونی

در این مطلب کوشیده‌ام تفسیر خود را از آن چه استن ویلیامز در کتاب پیش‌فرض اخلاقی در این باره مطرح می‌کند، به دست دهم. این متن از یک جنبه، یعنی فشردگی و ایجاز به مقاله‌های آکادمیک شباهت می‌برد و به همین سبب شاید زبان آن خشک و نحوه تنظیم مطالب و عبارات علمی به نظر برسد.

داستان در واقع کشمکشی درونی است میان دو ارزش متضاد، مانند:
*عزت نفس در مقابل خود ویران‌گری
*استقلال در مقابل وابستگی

قالب کلی پیش‌فرض اخلاقی

در کمدی
شرارت/رذیلت به عواقب نامطلوب منجر می‌شود، اما فضیلت به نتایج مطلوب می‌انجامد.
در تراژدی فضیلت به موفقیت می‌انجامد، و شرارت به شکست، اما شرارت/رذیلت بی رحمانه به تباهی منجر می‌شود.
منحنی سقوط
با آن که منحنی شخصیت جیمز باند در سری فیلم‌های او از نوع منحنی رستگاری یا تغییر مثبت نیست، اما این فیلم درون مایه واضحی را بیان می‌کند که کاملا هم منفی نیست. می‌توان آن را به شکل زیر صورت بندی کرد: قدرت طلبی به مرگ و شکست منجر می‌شود، در حالی که عدالت طلبی به ادامه حیات و موفقیت می‌انجامد.
ساختار صوری پیش‌فرض اخلاقی
*شرارت/رذیلت به شکست اما فضیلت به موفقیت منجر می‌شود.
پیش‌فرض اخلاقی، نکته عبرت آموز یا پند اخلاقی داستان است. آن چه به واقع می‌خواهم توضیح دهم، این است که با وجود آن که واژه اخلاقی اشاره به درستی عمل از جنبه اخلاقی دارد، اما در این جا به قوه تشخیص درست و نادرست نیز در آدمی دلالت می‌کند. یعنی کنار هم قرار دادن آن چه درست تلقی می‌شود و آن چه نادرست پنداشته می‌شود، از اساس مسئله‌ای اخلاقی را رقم می‌زند. و تقابل این دو مفهوم، طبیعتاً به کشمکش منجر خواهد شد. عنصری که بدون آن، داستان گویی پدید نخواهد آمد.
انگیزه بیرونی قهرمان را در نخستین پیش‌نویس طرح داستان و تریتمنت فیلمنامه بپرورانید. آن گاه می‌توانید پیش‌فرض اخلاقی (یا درون مایه) را در پیش‌نویس‌های دوم و سوم تریتمنت فیلمنامه طرح ریزی کنید. اما درباره بیشتر انگیزه‌های شخصیت اصلی که به پیش‌فرض اخلاقی مربوط می‌شوند – مقصود خود پیش‌فرض نیست – تا بعد از نوشتن پیش نویس اولیه دست نگه دارید، در غیر این صورت – یعنی آوردن این انگیزه‌ها پیش از این مرحله – ناچار به دوباره کاری بسیار خواهید شد.

قانون پیش‌فرض اخلاقی

کتاب ویلیامز از اساس سعی دارد قانون طبیعی پیش‌فرض اخلاقی را توضیح دهد که خود، یکی از قوانین بدیهی داستان گویی به شمار می‌آید. بنابراین اجازه بدهید که ساختار پیش‌فرض اخلاقی، قانون طبیعی آن و سه نتیجه منطقی حاصل از آن را شرح دهم (جدول شماره 1). به کارگیری این مؤلفه‌ها در کنار هم، به اثر بنیانی مستحکم می‌بخشند که سبب موفقیت آن در گیشه خواهد شد.

قانون طبیعی پیش‌فرض اخلاقی	به کارگیری پیش‌فرض اخلاقی سنجیده (یعنی نسبت متناسب قوای اخلاقی خیر و شر) و نیز سازگاری آن با جهان داستان (هم از نظر نویسنده و هم مخاطبان)، اثر موفق تری پدید می‌آورد.
نتیجه منطقی یک	به کارگیری پیش‌فرض اخلاقی متناقض با داستان به مرگ اثر می‌انجامد.
نتیجه منطقی دو	به کارگیری پیش‌فرض اخلاقی ناسنجیده به مرگ اثر می‌انجامد.
نتیجه منطقی سه	با توجه به قوه تشخیص میان خیر و شر در مخاطبان، این مخاطب هدف است که درستی پیش‌فرض اخلاقی را تعیین می‌کند.

کمدی در قیاس با تراژدی: در کمدی، قهرمان از لحظاتی که در آن موهبت الهی متجلی می‌شود، برای پذیرفتن حقیقت پیش‌فرض اخلاقی بهره می‌برد. اما در تراژدی، قهرمان از پذیرش حقیقتی که در لحظات تجلی موهبت الهی نمایان است، سرباز می‌زند.

الگوی شناسایی پیش‌فرض اخلاقی

1. تماشاگر بر این امر واقف است که قانون طبیعی، شامل نظام اخلاق‌گرایی مطلق است.
2. انتخاب‌های اخلاقی نتیجه‌ای سازگار با قانون طبیعی دارند.
3. رنج و عذاب، که پیامد قانون طبیعی است، سبب هدفمندی یا امیدواری شخصیت می‌شود.

الگوی صورت‌بندی پیش‌فرض اخلاقی

پیش‌فرض اخلاقی شامل چهار بخش است: فضیلت، شرارت/ رذیلت، نتیجه مطلوب (موفقیت)، پیامدهای نامطلوب (شکست). این چهار مؤلفه موضوع فیلم را هم از جنبه بیرونی/جسمانی/فیزیکی و هم از جنبه درونی/روان‌شناختی به صورتی دقیق صورت بندی می‌کنند. درون‌مایه، در واقع خلاصه تعریف پیش‌فرض اخلاقی است.

گام‌هایی برای خلق پیش‌فرض اخلاقی

گام اول: تعیین فضیلت غالب

فضیلت غالب چیزی است که من در مقام نویسنده، ارزش زیادی برای آن قائلم. فضیلت غالب باید از نظر مخاطبان هم فضیلتی متعارف (رایج) باشد.

گام دوم: تعیین شرارت/ رذیلت غالب

از جدول زیر (شماره 2) (یا جداول مشابه دیگر) برای یافتن شرارتی که متضاد با فضیلت انتخابی شماست، استفاده کنید.

فضیلت	شرارت/رذیلت
رفاقت	خیانت (دشمنی)
وفاداری	ترک کردن (بی وفایی)
عزت	ننگ
شهامت (رویارویی)	فرار
از خودگذشتگی	خودپرستی
عشق	نفرت
پشتکار	کاهلی
سخاوت	طمع
تواضع	تکبر
صداقت	ریا (تزویر)
مهربانی	قساوت
عدالت	بی عدالتی (ستم)
صبر	ناشکیبایی
هوشیاری	غفلت
وحدت	تفرقه
آزادی	حبس

هنگامی که شرارت/رذیلت‌هایی که ایجاد انگیزه می‌کند و فضیلت‌هایی را که در تقابل با آن‌هاست، انتخاب کردید، زمان عمق بخشیدن به شخصیت‌هایتان فرا رسیده است. یعنی، شرارت/رذیلت‌ها به قهرمان و فضیلت‌ها به شخصیت منفی اختصاص می‌یابد. اشتباه نکنید، درست نوشته‌ام... شرارت/رذیلت‌ها به قهرمان و فضیلت‌ها به شخصیت منفی نسبت داده می‌شوند.

گام سوم: پیش‌فرض اخلاقی را تعیین کنید

یکی از دو شکل زیر را که برایتان سودمندتر است، برگزینید:
شرارت/رذیلت به عواقب نامطلوب منجر می‌شود، اما فضیلت به نتایج مطلوب می‌انجامد.
یا
شرارت/رذیلت به شکست (یعنی عواقب نامطلوب‌تر) منجر می‌شود، اما فضیلت به موفقیت (نتایج مطلوب‌تر) می‌انجامد.
عبارت پیش‌فرض اخلاقی باید قانونی طبیعی باشد، حقیقتی مطلق. این عبارت باید همیشه در مورد هر فردی در هر مکانی صادق باشد. بنابراین باید جامع باشد. داستان شما باید ویژه باشد، اما این واقعیت – پیش‌فرض اخلاقی – که داستانتان بر پایه آن شکل می‌گیرد، مبنای قضاوت اخلاقی میلیون‌ها مخاطب است، بنابراین باید کلی باشد.

گام چهارم: ژانر اثر چیست؟

گام پنجم: هدف مادی قهرمان را تعیین کنید

گام ششم: موانع جسمانی قهرمان کدام‌اند؟

گام هفتم: ضربه‌ها/لحظه‌های دراماتیک اصلی را مشخص کنید

هدف این گام ترسیم جدول منحنی شخصیت برای شخصیت‌های اصلی داستان شماست. برای هر شخصیت اصلی در صفحه‌ای جداگانه یک جدول ترسیم کنید. در بالای هر جدول عبارت پیش‌فرض اخلاقی مربوط به همان شخصیت را بنویسید. این عبارت به مثابه راهنمای شما برای تکمیل جدول است. سپس جدول را به شکل زیر کامل کنید:
ستون اول: فهرست اهداف مرتبط با داستان
ستون دوم: شناخت شرارت/رذیلت‌های از پیش انتخاب شده‌ای که قابلیت تعمیم دارند.
ستون سوم: رویداد یا لحظه‌ای که به شخصیت اجازه انتخابی واضح می‌دهد که این تصمیم می‌تواند به تغییر منجر شود.
ستون چهارم: ویژگی‌ها و فضیلت‌های اخلاقی شخصیت که او را به سمت موفقیت هدایت می‌کند.

گام هشتم: ضربه/لحظه‌های دراماتیک را به ترتیب فهرست کنید

اکنون به رابطه منحنی تحول شخصیت‌ها و ضربه/لحظه‌های دراماتیک می‌پردازیم. اگر فرض کنیم که برای هفت شخصیت – آن چنان که گفته شد – منحنی تحول طراحی و سپس آن‌ها را تکمیل کردید، پس هر شخصیت باید سه هدف داشته باشد؛ یک هدف اصلی و دو هدف فرعی. منحنی هر شخصیت نیز شامل سه نقطه اصلی است؛ آغاز، میانه، پایان. حالا بیایید محاسبه کنیم؛ سه هدف (یک اصلی و دو فرعی برای هر شخصیت) ضرب در سه نقطه اصلی منحنی تحول، ضرب در تعداد شخصیت‌ها (7نفر): به عدد 63 دست می‌یابیم که در واقع نشان‌گر تعداد لحظه/ضربه‌های دراماتیک اثر است:
7 شخصیت × سه نقطه اصلی منحنی تغییر= 63لحظه /ضربه دراماتیک
دقت کنید که این رقم بیشینه است. یعنی ضربه/لحظه‌های دراماتیک اصلی شما نباید بیش از 63 مورد باشد، زیرا بیش از این تعداد، به احتمال قوی برای یک فیلم 90 دقیقه‌ای یا حتی فیلمی دو ساعته بیش از اندازه زیاد است. شاید بهتر باشد که در آغاز، به آن‌ها که کمتر شخصیت اصلی به شمار می‌آیند (منظور فرعی‌ها نیستند)، تنها یک هدف اختصاص دهید.
در پایان مقاله جداول منحنی پیرنگ درونی شخصیت‌های مثبت و منفی (جداول 3 و 4) براساس پیش‌فرض اخلاقی به صورت جداگانه با ذکر جزئیات آورده شده است. می‌توانید با استفاده از این الگوها منحنی تحول هر یک از شخصیت‌ها را از نقطه آغاز تا پایان – یعنی در همه مراحل اساسی – همراه با نتایج آن تغییرات طراحی کنید. مراحل شانزده گانه هر جدول را به ترتیب شماره دنبال کنید. در جدول‌های زیر برای هر شخصیت یک هدف خانوادگی، یک هدف شغلی و یک هدف شخصی – در مجموع سه هدف – در نظر گرفته شده است که ممکن است فرعی یا اصلی باشند، اما قانون یک هدف اصلی، دو هدف فرعی هم چنان پابرجاست.
جدول 3. مراحل منحنی پیرنگ درونی شخصیت مثبت بر اساس پیش‌فرض اخلاقی
1.ذکر نام شخصیت 5.ذکر رفتار شخصیت پیش از ارتکاب شرارت/رذیلت 9.وقوع رویداد منجر به تغییر (لحظه تجلی موهبت الهی) 13.ذکر رفتار شخصیت بعد از پیشه ساختن فضیلت
2. هدف شغلی را شرح دهید. 6.در کشاکش برای دست یابی به هدف شغلی، شخصیت مرتکب شرارت/رذیلت می‌شود و شکست را تجربه می‌کند. 10. در پیرنگ فرعی شغلی، شرح دهید که چگونه شخصیت بر سر دو راهی انتخاب میان شرارت/رذیلت و فضیلت قرار می‌گیرد و فضیلت را در آغوش می‌کشد. 14.در کشمکش و نیز در مسیر رسیدن به هدف شغلی شخصیت، فضیلت پیشه می‌کند و طعم موفقیت را می‌چشد.
3.هدف خانوادگی را شرح دهید. 7.در کشمکش برای رسیدن به هدفی خانوادگی شخصیت مرتکب شرارت/رذیلت می‌شود و شکست را تجربه می‌کند. 11.در پیرنگ فرعی خانوادگی/گروهی، شرح دهید که چگونه شخصیت بر سر راه انتخاب میان شرارت/رذیلت و فضیلت قرار می‌گیرد و فضیلت را در آغوش می‌کشد. 15.در تقلا در راه دست یابی به هدف خانوادگی، شخصیت، فضیلت پیشه می‌کند و طعم موفقیت را می‌چشد.
4.هدف شخصی را شرح دهید. 8.در تقلا برای دست یابی به هدفی شخصی شخصیت مرتکب شرارت/رذیلت می‌شود و شکست را تجربه می‌کند. 12.در پیرنگ فرعی شخصی، شرح دهید که چگونه شخصیت بر سر دوراهی انتخاب میان شرارت/رذیلت و فضیلت قرار می‌گیرد و فضیلت را برمی‌گزیند. 16.در کشاکش در مسیر رسیدن به هدف شخصی، شخصیت، فضیلت پیشه می‌کند و طعم موفقیت را می‌چشد.
جدول 4. مراحل منحنی پیرنگ درونی شخصیت منفی بر اساس پیش‌فرض اخلاقی
1.ذکر نام شخصیت 5.ذکر رفتار شخصیت پیش از ارتکاب شرارت/رذیلت 9.وقوع رویداد منجر به تغییر (لحظه تجلی موهبت الهی) 13.ذکر کردار متعاقب ارتکاب شرارت/رذیلت عظیم‌تر
2. هدف شغلی را شرح دهید. 6. در کشمکش برای دست یابی به هدفی شغلی شخصیت مرتکب شرارت/رذیلت می‌شود و شکست را تجربه می‌کند. 10.در پیرنگ فرعی شغلی، شرح دهید که چگونه شخصیت بر سر دو راهی انتخاب میان شرارت/رذیلت و فضیلت قرار می‌گیرد و شرارت/رذیلت را برمی‌گزیند. 14.در کشمکش در راه رسیدن به هدف شغلی شخصیت، مرتکب شرارت/رذیلتی عظیم‌تر می‌شود و شکستی سخت را تجربه می‌کند.
3.هدف خانوادگی را شرح دهید. 7.در تقلا برای رسیدن به هدفی خانوادگی شخصیت مرتکب شرارت/رذیلت می‌شود و شکست را تجربه می‌کند. 11. در پیرنگ فرعی خانوادگی/گروهی، شرح دهید که شخصیت چگونه بر سر دو راهی انتخاب میان شرارت/رذیلت و فضیلت قرار می‌گیرد و شرارت/رذیلت را برمی‌گزیند. 15. در کشاکش در مسیر رسیدن به هدف خانوادگی شخصیت، مرتکب شرارت/رذیلتی عظیم‌تر می‌شود و شکستی سخت‌تر را تجربه می‌کند.
4.هدف شخصی را شرح دهید. 8.در کشاکش برای دست یابی به هدفی شخصی شخصیت مرتکب شرارت/رذیلت می‌شود و شکست را تجربه می‌کند. 12.در پیرنگ فرعی شخصی، شرح دهید که چگونه شخصیت بر سر دو راهی انتخاب میان شرارت/رذیلت و فضیلت قرار می‌گیرد و شرارت/رذیلت را برمی‌گزیند. 16. در تقلا در راه رسیدن به هدف شخصی شخصیت، مرتکب شرارت/رذیلتی عظیم‌تر می‌شود و شکستی سخت‌تر را تجربه می‌کند.
بن ویلسون، مؤسس وب سایت www.dausha.net، نویسنده‌ای در ژانر علمی – تخیلی است. از آثار او می‌توان از مبارز (Bellicose) و شرر (Scintilla) نام برد.

منبع مقاله:
ماهنامه فیلم‌نگار- اردیبهشت 95، سال پانزدهم، شماره 161